De kunst van het (anders) kijken

• In de aandacht staan kan een last zijn.

Joseph Addison, Engels politicus, schrijver en dichter (1672 – 1719) zei eens: “Wat is het een absurd iets, om over alle waardevolle onderdelen van een mens heen te gaan, en onze aandacht te bevestigen op zijn gebreken.”

De focus op problemen in plaats van op ontwikkelingskansen domineert ook onze maatschappij en daarvan onderdeel uitmakende stelsel. Zoals ons huidige stelsel van zorg en welzijn. De vele en mooie initiatieven “van denken In problemen naar kijken in kansen” ten spijt. Nog te veel en te vaak zijn wij keien in het constateren van problemen. Nog vóór onze ‘klanten’ ze zien.

Nu is het denken in problemen niet zo vreemd. Het is tenslotte aangeleerd gedrag. We worden – ook door wet- en regelgeving – op welhaast perverse wijze geconditioneerd om in problemen te denken.

Deze oriëntatie op problemen zien wij in veel maatschappelijke sectoren. Tijdens de uitzendingen rond het wereldkampioenschap voetbal werd dat (opnieuw) duidelijk. De journalisten doen er alles aan om een verhaal te krijgen. In interviews zijn het veelal vervelende zuigers die er alles aan doen om vooral ‘problemen’ bloot te leggen. En als die er niet zijn, dan creëren zij er wel een. Datzelfde gebeurt bij de avonduitzendingen rond de Tour de France: Mart Smeets weet elke keer feilloos het gesprek op doping te brengen. Onbeschoft, vervelend, respectloos en doelbewust zoekend naar tegenstellingen die de spanning tussen (groepen) mensen vergroten. De middenweg en het denken in gezamenlijke antwoorden of oplossingen is ver te zoeken.

Als je alleen maar over de problemen praat, dan zit jij – of zet je iemand – in de slachtofferrol. Dat is voor veel mensen best comfortabel. Je hoeft dan namelijk (nog) niet aan oplossingen te denken. Laat staan dat je je zou bedenken dat sommige problemen een probleem zijn, omdat wij ze een probleem maken.

Veel mensen zoeken vervolgens de problemen buiten zichzelf. Het ligt aan een ander; of aan de overheid, enzovoorts. Terwijl – als je er goed over nadenkt – je zelf vaak degene bent die het had kunnen voorkomen, of kunnen oplossen. Maar dat kan wel heel confronterend zijn…Dan is het makkelijker om maar over de problemen te praten, om de beren op de weg te zien, in plaats van de route om de beren te omzeilen.

Van Winston Churchill is de fameuze uitspraak: “De pessimist ziet problemen in elke kans. De optimist ziet kansen in elk probleem.” Welke hulpvrager zou niet willen dat de hem ondersteunende dienst- of hulpverlener denkt in kansen in plaats van problemen? Die wijze van denken is niet alleen vruchtbaar in ons werk, maar in het gehele leven. Daar waar mensen kansgericht denken en doen verzekeren zij zich van innovatiekracht.

Op zijn manier hanteerde Churchill een holistische visie. Zag hij de mens als totaal. Een kijkwijze die mij bijzonder aanspreekt. Holisme is een benadering vanuit het besef dat alles een onderdeel is van een groot geheel, waarin alles met alles is verbonden. Holisme staat voor het zien van samenhangen.
¬¬
Het holistisch denken vraagt van hulpvragers en hulpverleners het serieus nemen van het eigen exploratieproces, waarbij het omgaan met spanningen, angsten en conflicten een reëel gegeven is. Het concretiseren van negatieve ervaringen geeft aanwijzingen waarmee zij de kwaliteit van hun leven kunnen verbeteren. Deze methode is er op gericht dat mensen leren van positieve en negatieve gebeurtenissen en dit vervolgens benutten. Wij zullen dus – wanneer we iemand willen helpen – naar de totale mens (en/in zijn context) moeten kijken en luisteren. Daarvoor is het essentieel om naar het levensverhaal te luisteren. Daarin zitten vaak symbolen en signalen verborgen die een indicatie kunnen zijn voor het gedrag en de problemen van vandaag.

Wat kunnen we in dat verband leren van Lance Armstrongs dopingaffaire? De bekentenis daarvan kwam niet als een verrassing. Het hoorde erbij wilde je winnen. Zonder dope geen hope. Hierbij spelen heel menselijke factoren een rol: angst, de wil om te winnen en de behoefte om mee te willen doen met ‘de echte jongens’. De stoere binken, de winnaars. Wie wil dat niet? En als we deze dingen eens nader bekijken… Zijn de genoemde argumenten om te gebruiken eigenlijk niet op ons allemaal van toepassing? Wie is in deze tijd niet bang voor zijn baan of hypotheek? Wie wil niet winnen of een glansrijke carrière? Wie heeft geen behoefte erbij te horen? Wie wil niet meedoen met de grote jongens als je de kans hebt?

En dan zegt wielrenner Thomas Dekker: “Ik had tóen mensen nodig die tegen me hadden moeten zeggen dat ik geduld moest hebben, dat ik met mijn fikken van de doping af moest blijven. Maar die waren er niet. Integendeel.” Iedereen hield elkaar gevangen….

Je luistert naar het totale verhaal vanuit de wetenschap dat het de ander meer inzicht kan geven in zijn patronen en beperkingen waardoor dit probleem heeft kunnen ontstaan. Daarna is het belangrijk dat je terug gaat naar de basisbehoeften van deze mens: welke behoeften zijn in zijn leven niet bevredigd of hebben te weinig aandacht gehad? Dit correspondeert altijd met een bepaalde ‘pijn’ die nu ontstaan is. Dan zijn we holistisch bezig en behandelen we niet de klacht, maar brengen we het probleem in een breder kader, waardoor het inzichtelijk wordt hoe het is ontstaan en wat daarvan de oorzaak is.

Dát is de vorm van ondersteuning en hulp waarnaar wij streven. Dit vraagt van meer tijd en inspanning, maar de effectiviteit is dan ook vele malen groter.

Ja, de kinderen, jongeren en volwassenen die we zien hebben een probleem, maar ze zíjn niet hun probleem. Ze zijn in de eerste plaats gewone mensen, met een leven dat meer inhoudt dan alleen bezoekjes aan de hulpverlening. Zij hebben – net als u en ik – een sociaal kader nodig, vrienden, diploma’s, werk, een toekomstperspectief. Positieve ervaringen en succeservaringen, want daarmee zijn ze in staat de negatieve spiraal in hun leven te doorbreken.

De maatschappij vraagt om de kunst van het anders kijken. Een verschuiving van invalshoek: van de problematiek naar de toekomst, ambities en dromen. Logisch. Want je kunt nog zulke goede zorg hebben gehad; wat heb je er aan als je vervolgens geen enkele kans hebt in de samenleving?

Paul Cézanne, een invloedrijke Franse post-impressionistische schilder, had een geliefd thema voor zijn schilderijen: de Saint-Victoireberg, dicht bij zijn huis in Aix-en-Provence. Hij heeft deze berg wel zestig keer geschilderd. Iemand vroeg hem eens of het niet saai was om maar steeds hetzelfde object te schilderen. Cézanne gaf aan dat het helemaal niet saai was: „„Als ik het doek maar wat verplaats, levert dat al een geheel nieuw landschap op.” Cézanne slaagde er dus in steeds op een andere manier naar het vertrouwde te kijken. Daarmee ontdekte hij steeds weer nieuwe kansen voor een unieke creatie.

Als professionals kunnen we veel leren van kunstenaars als Cézanne, die een meester was in het vinden van nieuwe kansrijke perspectieven. Hij wist te ontsnappen aan een eenzijdige blik op de wereld. Ontsnap jij mee?