Doelmatige rechtmatigheid

• Wanneer stopt het wantrouwen

Professionals binnen het sociaal domein hebben te maken hebben met verschillende wetten en verordeningen. Met verschillende mensen in verschillende situaties. Mensen en situaties die passende antwoorden vragen Dat maakt het werk uitdagend en lastig tegelijkertijd. Want ze moeten niet alleen doen wat werkt, ze moeten ook zorgen dat wat zij doen rechtmatig is. Maar wat houdt rechtmatigheid in? Je zou denken dat helder is wat ermee wordt bedoeld. Maar de discussie over het begrip leert dat er een veelheid van interpretaties bestaat.

Omdat het om ‘onze belastingcenten’ gaat vindt iedereen het vanzelfsprekend dat de uitgaven voor zorg en ondersteuning rechtmatig moeten zijn. De definitie is simpel: rechtmatigheid is het voldoen aan wet- en regelgeving. Wie in het maatschappelijk verkeer over rechtmatigheid spreekt, denkt vrijwel direct in deze termen. Maar zo eenduidig is het niet. Rechtmatigheid wil namelijk nog wel eens schuren met doelmatigheid. Met een verwachtingskloof als gevolg. Voor menig professional in het sociaal domein – maar ook in andere sectoren – voelt ‘doen wat werkt’ in relatie tot rechtmatigheid daardoor als het lopen op spitsroeden.

Van de professionals binnen het sociaal domein vragen wij dat zij maatwerk leveren. In elke situatie. Want elke inwoner met een opgave (probleem) kent een andere context. Met bij die context passende kansen en (on-)mogelijkheden. Natuurlijk, het maatwerk kan in veel situaties bestaan uit een standaard voorziening of antwoord, maar het blijft maatwerk. Waar het om gaat, is dat professionals – samen met de inwoner of het huishouden dat (een stapeling van) problemen ervaart – antwoorden moet vinden die passen in hun situatie. Antwoorden ook die bijdragen aan het wegnemen dan wel beheersbaar maken van het probleem. Als gevolg van de (politieke) sturing binnen het sociaal domein is dit niet vanzelfsprekend. Het accent bij menige gemeente ligt vooral op rechtmatigheid, op de vraag of de inwoner of het huishouden volgens de regels wel recht heeft op een voorziening. De tekorten binnen het sociaal domein versterken dit accent. Dat moet en kan anders. Door het accent te verleggen naar doelmatige rechtmatigheid.

Rechtmatigheid kent namelijk ook kwalitatieve elementen die niet in regels te vatten of in euro’s uit te drukken zijn. Natuurlijk moet worden vastgesteld of een inwoner of huishouden terecht een beroep doet op ondersteuning of zorg. Als dat is vastgesteld, is de inzet ervan ten principale rechtmatig. Maar rechtmatige ondersteuning of zorg moet ook doelmatig zijn. Dat wil zeggen dat er een (optimale) balans is tussen kosten, volume en kwaliteit, die aansluit op de wensen en mogelijkheden van de inwoner of het huishouden. Een balans dus tussen kosten en resultaten (omvang inzet middelen en kwaliteit van het resultaat).

Om het effect van interventies in het leven van een inwoner of huishouden te vergroten, heb je drie dingen nodig: maatwerk, medewerkers met een brede blik, en nauwe samenwerking van inwoners met de professionals uit de – vanuit het perspectief van de inwoner – relevante leefdomeinen.

Bart en zijn vrouw Chantal raken beiden hun baan kwijt. Ze verkopen hun huis met een forse restschuld en huren een sociale huurwoning. Het lukt Chantal als eerste een nieuwe baan te vinden. Bart kan hier moeilijk mee omgaan en Chantal met beide kinderen verlaat hem. Bart raakt in een diepe depressie, aan de drank en gaat gokken. Er ontstaan achterstanden in de betaling van de vaste lasten zodat een huisuitzetting onafwendbaar lijkt. Omwille van de kinderen besluit Bart zich te herpakken en meldt hij zich bij het wijkteam. Ze stellen samen een plan op. Uitkeringen en toeslagen worden op orde gebracht, betalingsregelingen worden afgesproken, de stadsbank neemt de schuldsanering ter hand. Bart wordt aangemeld voor een zorgtraject bij een verslavingskliniek en hij begint aan re-integratie. Het vinden van een baan blijkt echter problematisch vanwege zijn drankgebruik. Het slechte gebit houdt de werkloosheid in stand. Dat is slecht voor zijn eigenwaarde, maar ook voor de gemeentelijke budgetten. Zo doet Bart langer een beroep op bijstand en dat kost veel geld. Omdat hij als wanbetaler te boek staat is echter de aanvullende zorgverzekering beëindigd. En vanuit de basisverzekering krijgt hij geen tandartskosten vergoed. Je kunt ervoor kiezen om dit te betalen vanuit de re-integratiegelden. Het is noodzakelijk om het traject tot een goed einde te brengen. Je kunt dit ook betalen vanuit de bijzondere bijstand. Dat mag niet standaard, maar als sprake is van een bijzondere situatie dan kan het wel. Als het goed wordt gemotiveerd dan is er sprake van doelmatige rechtmatigheid.

In het boekje “Met hart en ziel én heel veel energie” zijn schrijnende voorbeelden te zien van zaken waarin vaak wel rechtmatige zorg geleverd is, maar het echte – en werkende – antwoord pas geleverd werd door professionals die werken vanuit het perspectief van doelmatige rechtmatigheid. Professionals die niet met een wetboek onder de arm lopen, maar die werken vanuit betrokkenheid, een sterk moreel kompas en rechtvaardigheidsgevoel.

Doelmatige rechtmatigheid is doen wat werkt. Wmo, Jeugdwet en Participatiewet zijn middelen om problemen te bestrijden en burgers te helpen participeren. Maar als we deze wetten – en de daarmee samengaande regels en middelen – apart blijven inzetten – zonder verbinding met elkaar, zonder verbinding met bijvoorbeeld inkomen of schuldenproblematiek – dan zijn we vooral symptomen aan het bestrijden. Natuurlijk is het een goede zaak als een gemeente een inwoner helpt met psychologische ondersteuning, of met het vinden van een passende mobiliteitsoplossing. Alleen: is dit een antwoord op de symptomen, of een antwoord op de oorzaak?

Wil je mensen duurzaam laten meedoen, dan is het zaak om de oorzaak van de belemmeringen te vinden. Dat vraagt een brede kijk. Er is uiteindelijk niet voor niks sprake van één sociaal domein. Bekijk de opgaven en uitdagingen daarin in hun samenhang. Stel de opgave centraal en handel vervolgens volgens het principes van doelmatige rechtmatigheid. Met andere woorden, kijk niet naar de letter van de verschillende wetten, maar pas ze toe in overeenstemming met de (samenhangende) bedoeling van de verschillende wetten. Dat vraagt vakmanschap. Mensen die de systeem- en leefwereld bij elkaar brengen door terug te gaan naar de bedoeling en het resultaat voor de inwoner voorop te stellen.  

Doelmatige rechtmatigheid gaat verder dan het beheersen van de financiële consequenties van ons doen en laten. Het gaat om doeltreffende inzet bij een rechtmatig beroep op ondersteuning. Het is belangrijks dat gemeenten en professionals deze doelmatige rechtmatigheid meer aandacht en prioriteit geven. Niet als doel op zich, maar om elkaar het comfort te bieden van instrumenten die een bijdrage leveren aan de kwaliteit van het resultaat van alle inspanningen binnen het sociaal domein.

De auteur, Peter Paul J. Doodkorte is senior-adviseur bij Vondel & Nassau, een landelijk werkend adviesbureau voor overheden en organisaties werkzaam binnen het sociaal domein. Meer van zijn blogs en ideeën zijn te vinden op Verruim de horizon, De kracht van het alledaagse en Inspirituals

Peter Paul Doodkorte is een van de (acht) regioadviseurs die samen het landelijk werkende Regioteam Opdrachtgever-/opdrachtnemerschap Wmo en Jeugdwet vormen. Het regioteam opereert namens drie organisaties: Programma Inkoop en Aanbesteden Sociaal Domein, het Ketenbureau i-Sociaal Domein en Ondersteuningsteam Zorg voor de Jeugd. Hiermee beschikken de regioadviseurs over een breed palet aan producten en diensten, instrumenten, opleidingen en praktijkvoorbeelden. Daarnaast hebben ze via deze drie organisaties toegang tot een groot netwerk van experts, ervaringsdeskundigen en een rechtstreeks lijntje met ‘Den Haag’.