Beheerszucht als bedreiging voor het sociaal domein

Het sociaal domein in Nederland kraakt in zijn voegen. De kosten voor de Jeugdwet en de Wmo rijzen de pan uit, terwijl de uitvoerende zorg steeds meer handen en middelen tekortkomt. In plaats van oplossingen leidt dit tot nog meer controle en regelgeving. We zijn beland in een vicieuze cirkel: stijgende kosten voeden de beheerszucht, die op haar beurt zorgt voor een bureaucratische machine die zichzelf in stand houdt. Het resultaat? Een sociaal domein waarin kwetsbare burgers steeds vaker verstrikt raken in een systeem dat de bedoeling voorbijschiet.

De paradox van controle

De intenties achter de regelgeving in het sociaal domein zijn doorgaans goed. Fraudebestrijding, kostenbeheersing en rechtmatigheid worden vaak als argumenten gebruikt voor striktere regels en gedetailleerde controlemechanismen. Maar de praktijk laat een ander beeld zien.

Een uitdijende bureaucratie

In een poging om grip te houden op de uitgaven en te zorgen voor een eerlijke verdeling van middelen, worden regels steeds verfijnder. Er ontstaan steeds meer uitzonderingen, aanvullende criteria en controles. Dit leidt tot een versnipperd en onsamenhangend beleid, waarbij professionals meer tijd kwijt zijn aan verantwoording dan aan daadwerkelijke zorg en ondersteuning.

De kloof tussen rechtmatigheid en rechtvaardigheid

De focus op rechtmatigheid – het naleven van regels en procedures – staat steeds vaker haaks op rechtvaardigheid. Mensen die zorg nodig hebben, verdwalen in een doolhof van formulieren, loketten en indicaties. Professionals worden klemgezet tussen regelgeving en hun eigen moreel kompas. Situaties waarin iemand overduidelijk hulp nodig heeft maar niet voldoet aan de formele criteria komen steeds vaker voor.

Bezuinigen leidt tot hogere kosten

Paradoxaal genoeg leidt de drang naar beheersing en kostenreductie vaak tot hogere uitgaven. Strenge toegangspoorten en bureaucratische processen zorgen voor vertraging en extra administratieve lasten. Burgers moeten soms meerdere keren aankloppen voordat ze de juiste hulp krijgen, waardoor problemen escaleren en de uiteindelijke zorgvraag zwaarder en duurder wordt. Preventie en maatwerk verliezen het van controle en protocollen.

De weg naar een rechtvaardiger en effectiever sociaal domein

De kern van de oplossing ligt in een fundamentele herziening van het sociaal beleid. Dit vraagt om een radicale omslag in denken: van wantrouwen naar vertrouwen, van bureaucratische beheersing naar professionele ruimte en van versnippering naar samenhang.

Vertrouwen als uitgangspunt

Stop met de reflex van steeds striktere controlemechanismen en bureaucratische drempels. Ga uit van vertrouwen in plaats van wantrouwen. Dit betekent minder regels en meer ruimte voor professionals om te handelen naar eigen inzicht en ervaring. Zorgmedewerkers, maatschappelijk werkers en wijkteams moeten de vrijheid krijgen om te doen wat nodig is, zonder angst voor sancties of juridische complicaties.

Een eenvoudiger en samenhangend systeem

Snijd rigoureus in de veelheid aan regels, uitzonderingen en indicatiesystemen. Ga terug naar de essentie: wie heeft welke ondersteuning nodig om volwaardig mee te kunnen doen in de samenleving? Voorkom dat gemeenten en zorgaanbieders zich verliezen in gedetailleerde verantwoordingseisen. Werk toe naar een systeem waarin beleid integraal en samenhangend wordt vormgegeven, in plaats van sectoraal en versnipperd.

De veelheid aan wetten en regels binnen het sociaal domein zorgt voor een onoverzichtelijke en inefficiënte manier van werken. Er is dringend behoefte aan één integrale wet voor het sociaal domein, waarin de huidige versnipperde regelingen uit de Jeugdwet, Wmo, Participatiewet en andere sociale voorzieningen worden samengebracht. Dit voorkomt dat burgers en professionals verdwalen in een labyrint van verschillende wetgevingen, elk met hun eigen procedures, verantwoordingssystemen en loketten.

Daarnaast moeten we af van de praktijk waarbij hulp en ondersteuning per individu wordt geïndiceerd, wat leidt tot dubbele bureaucratie binnen één huishouden. Wanneer indicaties noodzakelijk blijven, moeten ze op het niveau van huishoudens of gezinnen worden afgegeven in plaats van per individu. Dit sluit beter aan bij de realiteit van kwetsbare gezinnen, vermindert administratieve lasten en zorgt ervoor dat de juiste hulp sneller en effectiever kan worden ingezet.

Door toe te werken naar één wet voor het sociaal domein en indicaties op gezinsniveau kunnen we een enorme slag slaan in het verminderen van bureaucratie en het creëren van een mensgericht en effectief ondersteuningssysteem.

Meer investeren in preventie en maatwerk

Bezuinigingen op preventieve zorg zijn een schoolvoorbeeld van korte-termijndenken. Door vroegtijdige ondersteuning, laagdrempelige hulp en maatwerk kunnen problemen worden voorkomen of beperkt, wat uiteindelijk kosten bespaart en menselijk leed voorkomt. Dit vraagt om een langetermijnvisie en politieke moed om te investeren in preventie, ook als de directe opbrengsten niet onmiddellijk zichtbaar zijn.

Minder marktwerking, meer samenwerking

De vergaande marktwerking binnen het sociaal domein heeft geleid tot een focus op concurrentie en contractmanagement, in plaats van samenwerking en kwaliteit van zorg. Gemeenten en zorgaanbieders moeten af van aanbestedingen die vooral gericht zijn op kostenbesparing en bureaucratische verantwoording. In plaats daarvan moet er ruimte zijn voor duurzame partnerschappen en co-creatie tussen professionals, burgers en beleidsmakers.

Gebruik technologie om te ondersteunen, niet om te controleren

Digitalisering en AI bieden kansen om administratieve lasten te verminderen en professionals te ondersteunen bij hun werk. Maar technologie moet in dienst staan van mensen, niet van controlemechanismen. Slimme inzet van technologie kan helpen bij vroegsignalering en efficiënte communicatie, zonder dat het leidt tot een verdere toename van bureaucratische procedures.

De mens weer centraal

Het sociaal domein moet terug naar de kern: mensen helpen om volwaardig mee te doen in de samenleving. Dat betekent minder regels en meer ruimte voor maatwerk, minder controle en meer vertrouwen, minder versnippering en meer samenhang. De huidige beheerszucht leidt tot een systeem dat zichzelf vastdraait en waarin de burger steeds verder uit beeld raakt. De keuze is aan ons: blijven we dit systeem verder verfijnen tot het volledig onwerkbaar wordt, of durven we te kiezen voor een fundamentele herziening waarin menselijke maat en effectiviteit vooropstaan?

Het is tijd voor een omslag. Niet morgen, maar vandaag.